Niezniszczalne drzewo – prawda, czy mit? Miłorząb dwuklapowy

Moje silne zainteresowanie miłorzębem pojawiło po podróży do Włoch. Zwiedzając Bolonię nie sposób było nie zauważyć pięknych, przydrożnych alei z tą niezwykłą rośliną. Drobne, dwudzielne listki, poruszane przez wiatr, zachęcały do tego, aby przystanąć w cieniu i chwilę podziwiać „żywą skamielinę”. Po powrocie do Polski postanowiłem zgłębić temat i opracować krótką charakterystykę miłorzębu dwuklapowego.

Rodzina: GINKGOACEAE – miłorzębowate

Rodzaj: GINKGO – miłorząb

Gatunek: GINKGO BILOBA –miłorząb dwuklapowy

Inne nazwy: miłorząb chiński / dwudzielny (PL), ginko o ginco o albero di capelvenere = miłorząb (IT), Mädchenhaarbaum – drzewo z włosami dziewczyny (GER)

Synonimy i nazwy potoczne: srebrny owoc, łapka kaczki

Miłorząb dwuklapowy do unikatowa i endemiczna roślina, niezwykle podobna do kopalnego gatunku Ginkgo adiantoides. Pokrojem i sylwetką przypomina rodzime grusze polne (wąska stożkowa korona i jeden lub kilka pni). Obecnie jego naturalny zasięg występowania skupia się wyłącznie w rezerwacie Tian Mu Shan Reserve, znajdującym się w południowo-wschodnich Chinach – a dokładniej w prowincji Zhejiang. Górzysty rezerwat uznany został jako rezerwat biosfery UNESCO (1996 r.). Jego podstawowy obszar obejmuje 1191 ha (wcześniej 1018 ha) i określany jest jako „królestwo wielkich drzew”.[1] W literaturze i publikacjach internetowych czasami pojawia się nazwa miłorząb japoński jako synonim miłorzębu dwuklapowego, jednak jest to nazwa błędna i myląca, ponieważ gatunek ten nie występuje naturalnie w Japonii. Błędne nazewnictwo wynikać może z faktu, iż w religi buddyjskiej drzewo to czczone jest jako symbol witalności, braterstwa i nadziei, a tym samym było i jest nadal sadzone przy większości świątyń w Chinach i Japoni.

Datuje się, że pierwsze egzemplarze miłorzębu zostały sprowadzone do Europy w 1727 roku i posadzono je w ogrodzie botanicznym w Utrechcie w Holandii. W Polsce najstarszy okaz posadzono pod koniec XVIII wieku i rośnie w Łańcucie. Obecnie miłorzęby coraz częściej sadzone są w przestrzeni miejskiej. Starsze okazy możemy znaleźć m.in. na obszarze Zespołu „Park Kazimierz z Mini ZOO” przy ul. Jasieńskiego w Sosnowcu oraz obok bazyliki oo. Franciszkanów przy ul. Franciszkańskiej 2 w Krakowie. W wieku około 30 lat drzewo może osiągać wysokość 8-12 m. Natomiast w Polsce najstarsze egzemplarze mają wysokość 30 m.

Drzewo wiatropylne, dwupienne, rozdzielnopłciowe, a więc do zawiązania nasion potrzebne są osobniki żeńskie i męskie. Kwitnie po 40 latach uprawy z nasion. Z tego powodu miłorząb dwuklapowy bywa nazywany drzewem „dziadka i wnuka”, ponieważ kwiaty i „owoce” na okazach posadzonych przez dziadków widoczne są dopiero dla wnucząt. Kwiaty rozwijają się w maju, jednak nie posiadają wartości ozdobnych. Owoc (z japońskiego gin-kyo, czyli srebrny owoc) przypomina kulistą śliwkę, której zewnętrzną część stanowi mięsista osnówka, nieprzyjemnie pachnąca i mogąca wywoływać alergię. Wewnątrz znajduje się „jądro” będące chińskim przysmakiem. Sam także podjałem próbę wyhodowania miłorzębów dwuklapowych z nasion. W tym celu zebrałem owoce w Arboretum w Prószkowie oraz w Zespole pałacu i parku arcybiskupiego w Skierniewicach. Po przechłodzeniu, udział nasion kiełkujących wynosił odpowiednio 50% i 75%.

Największą wartość estetyczną miłorzębów mają wachlarzowate liście, które zebrane są w rozety. Pomimo, że miłorząb dwuklapowy uznawany jest za drzewo owocowe, to z uwagi na wysoką zawartość bilobalidu i ginkgolidów w liściach wykorzystywany jest w przemyśle farmaceutycznym[2]. Wieloletnie badania potwierdziły pozytywny wpływ na układ nerwowy i sercowo-naczyniowy. Największe i najliczniejsze plantacje znajdują się w Stanach Zjednoczonych oraz we Francji.

Miłorzęby preferują gleby żyzne, o lekko kwaśnym odczynie, dlatego nie zaleca się stosowania nawozów zawierających wapń. Pomimo iż, wytrzymuje mrozy poniżej -25 do -30^oC to stanowisko powinno być stosunkowo słoneczne. Gatunek odporny jest na choroby, zanieczyszczenia powietrza, zasolenie gleby i silne nasłonecznienie. Jednak jak większość drzew bardzo źle znosi mechaniczne uszkodzenie korzeni, w tym podgryzanie przez myszy i nornice (warto więc posadzić wokół drzewa szachownice, przebiśniegi i narcyzy, które odstraszają szkodniki). Drzewo posiada silny, palowy korzeń główny.

Miłorzęby nasadzane są często w celu świadomego eksponowania miejsca oraz zjawiska przebarwiania i opadania liści. Jeden z najpiękniejszych soliterowych okazów tego gatunku znajduje się w Świątyni Guan Yin, XI ‚an w prowincji Shaanxi (Chiny). Przyjmuje się, że drzewo może mieć nawet 1400 lat! Piękne zdjęcia tego drzewa znajdziecie na moim fanpage-u [link]. Ze względu na wrażliwość liści na jesienne przymrozki, często dochodzi do sytuacji, że w przeciągu dwóch tygodni korony drzew pozostają całkowicie nagie. Natomiast u podstawy pni tworzy się złocisto-żółty kobierzec, który bardzo długo utrzymuje się na powierzchni gruntu. Miłorząb dwuklapowy dobrze znosi strzyżenie oraz cięcia pielęgnacyjne.

W zależności od przeznaczenia terenu, na którym zostaną wykonane nasadzenia, można wyróżnić następujące odmiany:

na rabaty i do małych ogrodów japońskich i skalnych zalecane są odmiany miniaturowe/karłowate: „Anny’s Dwarf” (odmiana stożkowa), „Chris Dwarf” (karłowata odmiana z liściach o średnicy 1 cm), „Globus” (karłowa odmiana
o kulistym pokroju), „Jade Butterfly” (karłowata odmiana o stożkowym pokroju), „Kořínek” (półkolista odmiana „Marikien” (odmiana o kulistym pokroju posiadająca karbowane liście), „Santa Cruz” (odmiana o parasolowatej koronie), „Tit” (nieregularnie stożkowa odmiana), „Troll” (odmiana męska, która nie zawiązuje nasion a jej liście pozwijane są w trąbki/lejki);
do średnich ogrodów zalecane są odmiany: „Californian Sunset” (forma męska,
o liściach ciemnozielonych z żółtymi paskami), „Horizontalis” (horyzontalny pokrój) „Pendula” (parasolowaty pokrój), „Saratoga” (pokrój stożkowy);
do dużych ogrodów i parków jako solitery zalecane są odmiany: „Autumn Gold” (forma męska, odmiana stożkowa o najlepiej przebarwiających się liściach) „Golden Globe” (o szerokiej, luźnej koronie), „Leda” (liście dwukolorowe – przebarwiające się w żółto), „Praga” (horyzontalny pokrój), „Variegata” (korona o stożkowym pokroju
o zielonych liściach z kremowymi smugami);
do alei parkowych i przydrożnych szpalerów, ze względu na dużą odporność na podmuchy silnego wiatru i okiść śniegową: „Fastigiata” (forma męska, odmiana kolumnowa, odnotowana jako jedna z najstarszych odmian występująca na liście Królewskiego Ogrodu Botanicznego w Kew – Wielka Brytania, już w 1896 roku), „Princeton Sentry” (forma męska, odmiana stożkowa), „Tremonia” (odmiana kolumnowa)
dodatkowo na polskim rynku dostępne są odmiany wyhodowane na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu[3]:
‚Bolesław Chrobry’ (blaszki bardziej pogrubione, postrzępione i pofryzowane),
‚Stefan Batory’,
Władysław Łokietek’ (bardzo wolno rośnie – 10 lat osiąga 60–70 cm, a 20 lat – 1,7 m); bardzo drobne liście;
‚Mieszko I’ – średni wzrost, pokrój stożkowy;
‚Przemysław II’ – wąski pokrój o lekko przewieszających pędach;
‚Kazimierz Wielki’ – przewieszające pędy, korona kopulasta, pędy grube
i długie, blaszki liściowe do 20 cm, intensywnie i szybko rosnący
Łukasiewicz
Jagiełło
Jadwiga
Jan III Sobieski
‘Hipokrates’ (podwyższona zawartość ginkgoflawonoglikozydów
w liściach w porównaniu do wartości podawanych dla surowca pozyskiwanego z miłorzębu [4]).

W latach 2003-2005, odmiany wyhodowane w Polsce zostały wpisane do Księgi Ochrony Wyłącznego Prawa a ich twórcą jest dr hab. Stanisława Korszun (Wydział Ogrodniczy, Katedra Dendrologii i Szkółkarstwa ww. uczelni). Tym samym są to odmiany, co do których hodowca ma wyłączne prawo: wytwarzania i rozmnażania, oferowania do sprzedaży, sprzedaż lub inne formy zbywania, eksportu i importu oraz przechowywanie.[5] Niestety pomimo moich licznych prób nie udało mi się pozyskać żadnego z „polskich królów”. Prawdopodobnie nie wytworzono na tyle sadzonek, aby wprowadzić je do obrotu w szółkach. A szkoda bo takiego „Przemysława II”, chętnie bym przygarnął.