Okres lęgowy ptaków

Wielu z Was zastanawia się czym, tak naprawdę jest okres lęgowy ptaków? Kiedy trwa? Co wtedy wolno, a czego nie należy robić? Czy są jakieś odstępstwa? Temat jest bardzo złożony dlatego postaram się rozwiać Wasze wątpliwości.

Uznaje się, że ptaki są jedną z najlepiej poznanych gromad zwierząt na świecie. Widzimy je każdego dnia i nie wyobrażamy sobie, aby mogło ich zabraknąć. Występują w niemal każdym biotopie i potrafią dostosować się do zmieniających warunków otoczenia. Zajmują określone nisze i to w nich poszukują pokarmu oraz miejsc do rozrodu. W końcu to wydanie i odchowanie potomstwa jest nadrzędnym celem każdego organizmu na Ziemi. Z reguły to samce odpowiedzialne są za wyznaczanie i obronę rewiru lęgowego. Swoich rywali ostrzegają śpiewem lub krótkimi sygnałami dźwiękowymi. Bez terytorium zasobnego w pokarm, nie ma mowy o wyżywieniu piskląt. Gdy już uda się ptakom połączyć w pary i zbudować gniazdo to rozpoczyna się najtrudniejszy moment w roku – wyprowadzenie skutecznych lęgów.

Ten pokaz slajdów wymaga włączonego JavaScript.

My, jako ludzie próbujemy wszystko usystematyzować i zamknąć w określone ramy. Podobnie jest z okresem lęgowym ptaków. Niestety lub -stety nasi latający przyjaciele wymykają się z ustalonych przez nas norm. Szczególnie, gdy weźmiemy pod uwagę różne gatunki. Dla przykładu nasz symbol polskości, czyli orzeł bielik wyprowadza pierwsze lęgi już w styczniu, a kończy w lipcu. Natomiast niezwykły lotnik, jakim jest jerzyk zaczyna składać jaja w maju, aby zakończyć w sierpniu. Oczywiście wszystko jest zależne od warunków atmosferycznych i dostępności pożywienia. Tak więc okres lęgowy jest przedziałem czasu indywidualnym dla każdego gatunku ptaka i wynika z jego biologii.

Chcąc posiłkować się polskim prawodawstwem należy odnieść się do ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz rozporządzenia Ministra Środowiska z 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. To tam znajdujemy zapisy, które wielu traktuje jako czas trwania okresu lęgowego. Wskazany został okres od 16 października do końca lutego, ale jest to czas, kiedy pod pewnymi warunkami wolno usuwać bez zezwolenia gniazda ptaków z budek, obiektów budowlanych i terenów zieleni. Tak więc niejako ustalono prawnie, że okres pomiędzy 1 marca a 15 października to okres lęgowy ptaków.

Ten pokaz slajdów wymaga włączonego JavaScript.

Posiadając wiedzę przyrodniczą i znając aspekt prawny powyższego zagadnienia postanowiłem zwrócić się do Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Katowicach z prośbą o doprecyzowanie terminologii okresu lęgowego ptaków. Jak wszyscy wiemy jest to czas, w którym ptaki dobierają się w pary, składają jaja i wychowują młode. Uzyskałem odpowiedź, że okres lęgowy ptaków w naszej strefie klimatycznej trwa od 1 marca do 15 października, jednak większość gatunków wyprowadza lęgi przed 15 sierpnia. Tak więc mamy już dwie daty. Pierwsza wynika z ustawy i rozporządzenia, a druga ma bardziej przyrodniczy charakter.

Wróćmy jednak na chwilę do kwestii prawnych. Otóż zgodnie z art. 52 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody, uszczegółowionym zapisem § 6 rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, obowiązują zakazy: umyślnego zabijania, umyślnego niszczenia ich jaj, postaci młodocianych lub form rozwojowych, niszczenia siedlisk lub ostoi będących obszarem ich rozrodu, wychowu młodych, odpoczynku. Uzupełniając, siedlisko zwierząt to obszar występowania zwierząt w ciągu całego życia lub dowolnym stadium ich rozwoju. Zatem niszczenie siedlisk lub gniazd wymaga uzyskania zezwolenia Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, bez względu na to czy ma być dokonane w okresie lęgowym, czy też poza nim.

Terminologia okresu lęgowego najczęściej pojawia się w przypadkach, gdy nagłośnione są sytuacje wycinek drzew. A jak wiemy zieleń wysoka jest dla ptaków bardzo często ich siedliskiem i miejscem gniazdowania, tym samym przestrzenią szczególnej ochrony. Naruszenie zakazów w stosunku do zwierząt objętych ochroną lub uzasadnione podejrzenie, że do nich doszło, są podstawą do skierowania sprawy do organów ścigania i podlega karze aresztu albo grzywny (zgodnie z art. 131 pkt 14 ustawy o ochronie przyrody). Podstawą jest, aby nie wycinać drzew bez wymaganego zezwolenia, a wszelkie cięcia (o ile to możliwe) odłożyć na czas po zakończeniu lęgów ptaków.

Ten pokaz slajdów wymaga włączonego JavaScript.

A co zrobić, gdy w koronie drzewa lub gęstwinie krzewów znajduje się gniazdo ptasie? Tutaj także warto sięgnąć do ustawy. W myśl art. 83 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2020 r., poz. 55) organ właściwy do wydania zezwolenia na usunięcie drzewa lub krzewu przed jego wydaniem dokonuje oględzin w zakresie występowania w ich obrębie gatunków chronionych. W przypadku stwierdzenia, że usunięcie drzewa lub krzewu spowoduje naruszenie zakazów w stosunku do gatunków chronionych, postępowanie zawiesza się do czasu przedłożenia zezwolenia na czynności podlegające zakazom w stosunku do tych gatunków. Czyli w prostych słowach. Jeżeli znajdziesz gniazdo w obrębie zieleni to musisz mieć zgodę od Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (w formie decyzji), zanim podejmiesz się wycinki. Bezwzględnie.

Natomiast jeżeli harmonogram prac budowlanych (np. przy inwestycjach) lub z uwagi na zagrożenie bezpieczeństwa, w szczególnie uzasadnionych sytuacjach, o których mowa w art. 56 ust. 4 ustawy o ochronie przyrody, możliwe jest uzyskanie zezwolenia na wykonanie określonych czynności. Można rozgraniczyć szczegółowe przypadki, w których należy zgłosić się do:

Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska – na odstępstwa dotyczące zakazów umyślnego zabijania ptaków lub niszczenia ich jaj,
Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska – na odstępstwa dotyczące zakazów niszczenia siedlisk i ostoi, niszczenia, usuwania lub uszkadzania gniazd, umyślnego uniemożliwiania dostępu do schronień, a także płoszenia i niepokojenia ptaków.

Dotyczy to zarówno terenów prywatnych, gminnych oraz Skarbu Państwa. Dlatego jeżeli dowiesz się o planach wycinki drzew/krzewów, na których są lub podejrzewasz, że mogą być gniazda, to twoim obowiazkiem jest poinformowanie właściciela terenu o tym, że taka wycinka będzie naruszała przepisy prawa. Jeżeli nie przyniesie to skutku należy zgłosić zaistniała sytuację organowi właściwemu ze względu na miejsce wystąpienia zdarzenia. Warto pamiętać, że szczególnie między marcem a październikiem, usunięcie drzew/krzewów będących w bliskiej odległosci od gniazd, nosi znamiona płoszenia i niepokojenia ptaków.

Pustułka

Jaskółka dymówka

Kawka

Jerzyk

Pisklęta

Jaskółki dymówki

W niniejszym wpisie skupiłem się przede wszystkim na wytłumaczeniu, czym jest okres lęgowy oraz na aspekcie usuwania drzew z gniazdami. Pamiętajcie jednak, że niektóre ptaki upodobały sobie wszelkiego rodzaju budynki. Często stropodachy, szczeliny między płyami, czy pod parapetami są to dla nich alternatywą do naturalnych skał. Powoduje to, że ptaki takie jak: jerzyki, wróble, kawki, pustułki, czy kopciuszki wymagają szczególnej troski. Jest to o tyle ważne, że od wiosny do później jesieni trwa wzmożony okres ocieplania budynków (termomodernizacji). Przez to wielu gatunkom ptaków zaczyna brakować miejsc do gniazdowania. Najlepszym rozwiązaniem byłoby prowadzenie prac w okresie, gdy w naszej strefie klimatycznej żadne gatunki ptaków nie wysiadują jaj i nie karmią młodych. Mam świadomość, że może być to trudne, ale warto podejmować próby. Trzeba też pamiętać, że świadome zamurowanie piskląt jest traktowane jako przestępstwo popełnione ze szczególnym okrucieństwem (a przecież wróble rozpoczynają lęgi na przełomie lutego i marca, a jerzyki mają lęgi do końca sierpnia). Zgodnie z ustawą o ochronie zwierząt podlega ono karze pozbawienia wolności do lat 3. Warto więc przy prowadzeniu prac zasięgnąć opinii ornitologa, który w „pełni” okresu lęgowego stwierdzi jakie ptaki występują w obrębie inwentaryzowanego budynku. Pozwoli to uniknąć „nieprzyjemności” dla inwestora oraz ocali wiele ptaków. Jeśli podczas prac dochodzi do zniszczenia siedlisk, gniazd lub jaj, a także płoszenia i niepokojenia ptaków, a inwestor nie otrzymał na te działania zezwolenia, organ nadzoru budowlanego zobowiązany jest do wstrzymania prac budowlanych (zgodnie art. 75 ust. 1 ustawy z 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska).

Osobiście uważam, że każdorazowe działanie mające na celu wycięcie drzew lub krzewów oraz prace przy termomodernizacji budynków powinny być obarczone koniecznością zawieszenia budek lęgowych. Im wiecej tym lepiej. Ptaki, które wija gniazda w rozwidleniach drzew mają nieco łatwiej niż np. dziuplaki. Dlatego starajmy się zadbać o to, aby sikory, muchołówki, jerzyki, wróble i wiele innych gatunków ptaków miało miejsce do wyprowadzania lęgów. W końcu to one są naszymi sprzymierzeńcami w walce z owadami, jakimi są np. komary. Z moich obserwacji wynika, że ptaków wokół nas jest coraz mniej. Punktem odniesienia dla moich dalszych obserwacji będzie m.in. zimowe ptakoliczenie, które może wskazywać tend w populacjach lokalnych ptaków.

Na zakończenie przedstawię Wam przykładowe okresy lęgowe najpopularniejszych ptaków.

Ptaki gniazdujące w budynkach: