Czajka – trudny los ptasiego wędrowca

Od czasów dzieciństwa czajka była dla mnie symbolem polskiej wsi oraz zwiastunem wiosny. Pamiętam chwile, gdy spędzając wakacje we wsi Chotyze, widziałem lądujące na łąki i pola czarno-białe ptaki. Marzyłem wtedy, aby podejść bliżej i obserwować je z ukrycia. Niestety gatunek ten jest bardzo płochliwy i musiałem fotograficzne plany odłożyć na przyszłość. W międzyczasie polska wieś diametralnie się zmieniła. Miejsca, w których mogłem oglądać czajki zostały osuszone i wyrównane pod monokulturowe uprawy a ptaki zniknęły. Jakie było zaskoczenie, gdy minionego lata spotkałem całe stado czajek nieopodal stawów w sąsiedniej wsi. Co więcej, w moim rodzimym mieście także cyklicznie obserwuje te piękne zwierzęta. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie bytowały i wyprowadzały lęgi na nieużytkach i łąkach wokół wielkopowierzchniowych sklepów nieopodal Potoku Zagórskiego w Sosnowcu. Postanowiłem więc, że nie pozostanę obojętny na los tych ptaków i postaram się je ochronić. W tym celu złożyłem do Rady Miejskiej w Sosnowcu wniosek o utworzenie użytku ekologicznego pod nazwą „Potok Zagórski – ostoja czajki”. Mogliście o tym przeczytać na moim fanpage-u pod tym linkiem – czajka. A teraz przedstawię Wam garść informacji, o tym dlaczego warto docenić tego czarno-białego ptaka z zalotnym czubkiem oraz gdzie chciałbym stworzyć użytek ekologiczny.

Charakterystyka i szczegółowy opis gatunku:

Czajka to gatunek średniego ptaka wędrownego (długość ciała: 30-35 cm) z rodziny sieweczkowatych (Charadriidae). Posiada kontrastowe, czarno-białe upierzenie z charakterystycznym czubkiem na głowie. Jako jeden z pierwszych gatunków ptaków wraca z Afryki, Azji lub południowej części Europy, na tereny lęgowe (nawet w lutym i marcu), przez co określa się czajki jako zwiastuny wiosny.

Czajka należy do gatunku podlegającego ochronie ścisłej, wymagającego ochrony czynnej, którego dotyczy zakaz umyślnego płoszenia lub niepokojenia w miejscach noclegu, w okresie lęgowym w miejscach rozrodu lub wychowu młodych, lub w miejscach żerowań zgrupowań ptaków migrujących lub zimujących (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt – Dz. U. z dnia 28 grudnia 2016 r., poz. 2183).

Dawniej była spotykana wyłącznie na terenach podmokłych. Jednak osuszanie obszarów zmusiło tego czarno-białego ptaka do zaadoptowania się do zmian w środowisku. Zdecydowanie unika miejsc porośniętych krzewami i drzewami, które mogą stanowić doskonałe punkty obserwacyjne dla wron, srok oraz innych gatunków stanowiących zagrożenie dla jaj oraz piskląt. Po zajęciu rewiru przez samca i przywabieniu samicy, para przystępuje do gniazdowania i wysiadywania maksymalnie 4 jaj. Gniazdo stanowi płytki dołek wyściełany trawą, ulokowane wśród niskiej roślinności. Wykluwające się pisklęta są zagniazdownikami, które okrywa puch w maskujących barwach. Dopiero między 35. a 40. dniem młode nabywają umiejętność latania. Czajka poluje na owady i ich larwy, dżdżownice oraz inne drobne bezkręgowce. Natomiast owoce i nasiona roślin stanowią niewielki dodatek zróżnicowanej diety tego zwierzęcia. Ptaki, które jako pierwsze zakończyły lęgi odlatują z Polski już w maju. Natomiast szczyt migracji czajki przypada w październiku i listopadzie. Potwierdzają to dane dostępne na platformie internetowej Ornitho, która jest bazą danych działająca na podstawie obserwacji różnych gatunków zwierząt w Polsce. Ptaki gromadzą się głównie na polach, odsłoniętym dnie zbiorników wodnych, czy na piaszczystych wyspach w dolinach rzecznych.

Charakterystyka czajki na tle województwa śląskiego:

Czajka jest gatunkiem narażonym na wyginięcie w województwie śląskim (VU – gatunki wysokiego ryzyka) – według Parusel J.B., Betleja J., Profus P., Skowrońska-Ochmann K. 2013. Czerwona lista ptaków województwa śląskiego. (W:) Parusel J. B. (red.) Czerwone listy zwierząt kręgowych województwa śląskiego. Raporty i opinie 6. Tom 5: 63-146.

Na początku XXI wieku, czajka zwyczajna określana była jako średnio liczny gatunek lęgowy, liczący kilka tysięcy par w całym województwie śląskim (Betleja J. 2004. Raport o występowaniu ptaków w województwie śląskim – stan na 2002. PTPP „proNatura”, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu Dział Przyrody. Bytom. maszyn.), jednak na przestrzeni kolejnych lat populacja czajki bardzo mocno spadła.

Jest gatunkiem średnio licznym także w skali całej Polski, jej liczebność spada w przeciętnym tempie 40% na 10 lat, co według kryteriów IUCN (Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody) kwalifikuje czajkę do uznania za gatunek narażony na wyginięcie (Kuczyński L., Chylarecki P. 2012. Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Biblioteka Monitoringu Środowiska).

Samica czajki z młodymi (sezon lęgowy 2020):

Monitoring ptaków w latach 2016-2018 wykazał silny spadek liczebności czajki w Polsce (BIULETYN MONITORINGU PRZYRODY – Monitoring Ptaków Polski w latach 2016–2018: http://monitoringptakow.gios.gov.pl/publikacje).

Ponadto z bazy danych o rozmieszczeniu kręgowców, prowadzonej przez Centrum Dziedzictwa Przyrodniczego Górnego Śląska, uzyskałem informacje o lęgach czajki w rejonach najbliżej położonych miasta Sosnowca. Z uwagi na brak pełnego rozpoznania rozmieszczenia gatunku, dane te dotyczą ogólnie: Dąbrowy Górniczej, zbiornika Kuźnica Warężyńska, zbiornika Przeczycko-Siewierskiego, stawów w Sulikowie, Siemianowic Śląskich i Chorzowa. Tym bardziej warto chronić na terenie Sosnowca obszar, na którym stwierdzono cykliczną obecność czajki na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat.

Zagrożenia dla awifauny łąk i nieużytków:

Miasta są tworem człowieka, których powstanie i rozwój wiąże się z nowym zagospodarowaniem krajobrazu, podporządkowanym jego potrzebom. Proces urbanizacji jest analizowany w węższym zakresie znaczeniowym i odnosi się do przekształceń fizjograficznych. Pierwotne środowiska, na których został zapoczątkowany rozwój miast miały charakter naturalnego lub częściowo przekształconego krajobrazu. Na terenach środowisk miejskich stopień ich przekształcenia jest zgodny z gradientem urbanizacji, od centrum miasta do strefy peryferyjnej. Pod wpływem czynników urbanizacyjnych z awifauny miast ustępują gatunki, których środowiska uległy znacznym przekształceniom, prowadzącym do zmiany ich jakości, fragmentacji i utraty ciągłości siedlisk, ograniczenia miejsc lęgowych czy bazy pokarmowej.

Warto zwrócić również uwagę na fakt, iż ptaki związane z krajobrazem łąk i nieużytków, także na obszarach miejskich, narażone są na wiele niekorzystnych zjawisk, do których zaliczamy:

prowadzenie prac ziemnych i polowych w nieodpowiednich terminach w stosunku do faz rozrodu u ptaków,
intensywne nawożenie mineralne powodujące nadmierne zagęszczenie runi (ruń to kobierzec roślinny o różnorodnym składzie botanicznym pokrywający łąkę lub pastwisko), która staje się niedostępna dla ptaków;
melioracje odwadniające (nadmiernie osuszone łąk i pastwisk przyczynia się do znacznego zubożenia awifauny);
stosowanie mechanizacji we wszystkich pracach agrotechnicznych, co powoduje niszczenie siedlisk ptaków, bardzo duże straty w lęgach, płoszenie, czy nawet zabijanie w wyniku uszkodzeń ciała;
stosowanie środków ochrony roślin, które zabijają ptaki, obniżają ich rozrodczość, ale także redukują ilość pokarmu, w tym powodują skażenie pokarmu roślinnego;
wypalanie łąk, nieużytków i traw na poboczach dróg oraz nasypach kolejowych;
przekształcenia związane z sukcesją roślin (najczęściej trzciny pospolitej, czy mozgi trzcinowatej).

Jeden z czynników dotyczy osuszania łąk, co ogranicza czajkom m.in. możliwości żerowania, gdyż ptaki takie jak czajka mają krótki i dość delikatny dziób, którym mogą zdobywać pożywienie w miękkim, wilgotnym gruncie.

Charakterystyka terenu proponowanego jako użytek ekologiczny:

W rejonie Potoku Zagórskiego w Sosnowcu znajduje się miejsce będące obszarem przebywania oraz wyprowadzania lęgów przez czajkę (Vanellus vanellus). Obszar bytowania stwierdzono w rejonie ulic: Sokolskiej i Kamiennej – w bezpośrednim sąsiedztwie obiektów należących do sieci: Leroy Merlin, Norauto Sosnowiec i stacji paliw Auchan.

Dodatkowo na podstawie analizy dokumentu jakim jest „Aktualizacja waloryzacji przyrodniczej Sosnowca” opracowanej na zlecenie Urzędu Miejskiego w Sosnowcu w 2007 roku, należy stwierdzić, że czajka zajęła obszar określony jako „powierzchnia nr 15 – Dolina Potoku Zagórskiego”. Z uwagi na fakt, iż dotychczas teren ten nie był intensywnie użytkowany oraz nie prowadzono tam prac budowlanych, możliwym stało się powstanie naturalnej enklawy siedlisk łąkowo-mokradłowych w środku dużej aglomeracji, co jest warte ochrony. Obecność tego gatunku ptaka wędrownego z rodziny sieweczkowatych (Charadriidae) stwierdziłem m.in. w: 2017, 2018 i 2019 roku, czyli ponad dziesięć lat po opracowaniu wyżej wspomnianego dokumentu, stwierdzającego obecność czajki i innych chronionych ptaków.

Wytworzenie się sprzyjających warunków dla bytowania czajki związane jest z sąsiedztwem Potoku Zagórskiego. Rozległy teren charakteryzujący się dużą powierzchnią łąk i odkrytych nieużytków oraz szuwar trzciny pospolitej oraz skupiska pałki szerokolistnej, co zapewnia ptakom ochronę oraz swobodny dostęp do pokarmu. Taki teren stał się siedliskiem ptaków zaliczanych do zespołu ptaków łąk, pastwisk i trwałych użytków zielonych (pratocenoz), których gatunkami charakterystycznymi są: czajka (Vanellus vanellus), pliszka żółta (Motacilla flava), pokląskwa (Saxicola rubetra) i skowronek (Alauda arvensis), co dodatkowow podnosi rangę sosnowieckiego obszaru.

Ustanowienie użytku ekologicznego na proponowanym terenie pozwoli na ochronę siedlisk lęgowych ptaków, wchodzących skład tzn. polskiego koszyka gatunków, których indeksy liczebności składają się na FBI (Farmland Bird Index). Do tej grupy ptaków zalicza się gatunki występujące wokół działek geodezyjnych o numerach: 490, 491, 492, 451, 453, 456, 461, 465 w obrębie 0010 w Sosnowcu, czyli m.in. pustułkę, czajkę, skowronka, dzierlatkę, świergotka łąkowego, pliszkę żółtą, dymówkę, gąsiorka, mazurka, szpaka, czy makolągwę. Taka forma ochrony prawnej powinna przyczynić się, co najmniej do zatrzymania niepożądanego zjawiska, jakim jest spadek liczebności awifauny, a w sprzyjających warunkach nawet do wzrostu populacji przynajmniej niektórych gatunków.

Bez podjęcia czynnej ochrony czajki, spadek liczebności tego ptaka w Europie Środkowej będzie się nasilał. Sposób ochrony tego niezwykłego ptaka to przykład ogromnej niekonsekwencji Unii Europejskiej i problemów międzynarodowej ochrony gatunków, które pojawiają się w takich krajach jak Polska, głównie przy okazji przelotów z Europy Wschodniej (polowania na ptaki migrujące). W ostatnim dwudziestoleciu liczba ptaków siewkowych (takich jak: kuliki wielkie, czajki, rycyki, kszyki) w Polsce spadła niemal trzykrotnie. Dlatego tak istotne jest wprowadzanie działań ochronnych na terenach takich jak „powierzchnia nr 15 – Dolina Potoku Zagórskiego”, które stają się miejscem wyprowadzania lęgów dla: cierniówki, gąsiorków, kapturek, piecuszków, pliszek żółtych, pokląskw, sieweczki rzecznej, skowronków, czy wspomnianej już czajki.

W związku z powyższym wskazane jest podjęcie działań mających na celu ochronę tego cennego przyrodniczo terenu, co nie dopuści do wyeliminowania powstałego zbiorowiska roślinnego i siedliska ptaków chronionych. Tym bardziej, że użytki ekologiczne stanowią podstawowe narzędzie ochrony różnorodność biologicznej na szczeblu lokalnym (miasta, gminy) oraz regionalnym. Tworzy się je na obszarach, gdzie znajdują się zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt, w tym miejsca ich sezonowego przebywania lub rozrodu. Na terenie Sosnowca występują tylko dwa użytki ekologiczne ustanowione rozporządzeniami Wojewody Śląskiego w 2002 roku (nr 24/2002 i 25/2002 z 10 czerwca 2002 r.), a brak jest działań podejmowanych przez Radę Gminy w Sosnowcu, w celu ochrony przyrody w tym zakresie. Na podstawie analizy Rejestru Form Ochrony Przyrody Województwa Śląskiego, należy stwierdzić, że sosnowieckie użytki ekologiczne stanowią 2,94% wszystkich tego typu obiektów w skali województwa śląskiego. Należy więc uznać, że stworzenie użytku „Potok Zagórski – ostoja czajki” ma wartość unikatową w skali całego regionu.

Wraz z rozwojem miasta zapomina się o ochronie cennych obszarów przyrodniczych oraz poszczególnych gatunków zwierząt i roślin, co jest trendem negatywnym. Dlatego ważne jest zachowanie takich elementów naszego miasta, które pozytywnie oddziałują, zarówno na naturę jak i te, które wiążą się z odbiorem estetycznej wartości krajobrazu przez mieszkańców. Ponadto utworzenie tej formy ochrony przyrody wpłynie na wzmocnienie tożsamości regionalnej i integracji lokalnej społeczności oraz zwiększy zainteresowania otaczającą naturą.

Forma ochrony: użytek ekologiczny pod nazwą „Potok Zagórski – ostoja czajki”.

Najcenniejszy okaz: ptak z gatunku czajka (Vanellus vanellus).

Lokalizacja: działki geodezyjne o numerach: 490, 491, 492, 451, 453, 456, 461, 465 w obrębie 0010 w Sosnowcu, użytki gruntowe sklasyfikowane jako grunty rolne (Ł – łąki oraz R – grunty orne).

Opracował: Przemysław Bartos

Chciałbym serdecznie podziękować wspaniałym pasjonatom przyrody i ptaków, czyli Arturowi Osińskiemu oraz Mieczysławowi Janowiakowi za udostępnienie wspaniałych zdjęć z czajkami w roli głównej.